1821 R., MARZEC 30, ZGIERZ
Umowa tzw. „Zgierska", zawarta między komisarzem wojewódzkim Wydziału Administracyjnego Komisji Województwa Mazowieckiego K. Witkowskim a sukiennikami w sprawie osiedlenia się ich i założenia zakładów fabrycznych w Zgierzu
Dla tym większego zabezpieczenia fabrykantów sukiennych z zagranicy przybywających, a tu w m. rządowym Zgierzu osiadać chcących, względem warunków i dobrodziejstw onymże przez rząd w skutku postanowienia j. o. księcia namiestnika królewskiego z dn. 18 września r. z. zapewnionych, niemniej dla utwierdzenia samychże j. p. Viertel - kupca i fabrykanta z Rogoźna, Saenger - farbiarza z Chodzieża, Teske - farbierza z Szamocina, także tu w Zgierzu osiąść chcących i fabrykę założyć przedsiębiorących, zawartą została z tymiż j. p. Viertel, Saenger i Teske imieniem radcy stanu prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego (jako do urządzenia osad sukienniczych w miastach rządowych Zgierzu, Łodzi, Dąbiu, Przedczu i Gostyninie nadzwyczajnie przez rząd upoważnionego) następna umowa.
Na zasadzie postanowienia j. o. księcia namiestnika królewskiego z dn. 18 września r. z. stosownie do zastrzeżeń w protokole deklaracyjnym z dn. 28 mb. przez j. p. Viertel, Saenger i Teske uczynionych a przez j. o. księcia namiestnika królewskiego bezpośrednio pod 28 mb. rozwiązanych, zapewniają się imieniem rządu Królestwa Polskiego następujące dobrodziejstwa.
I. W ogólności
Dla fabrykantów sukienniczych z zagranicy przybywających, a tu w m. Zgierzu osiadających.
1.
W m. Zgierzu przeznaczona i założona jest nowo osada dla 300 zagranicznych sukienników, która w miarę potrzeby zwiększoną będzie.
2.
Każdy nowo osiadający sukiennik zagraniczny mieć będzie wyznaczoną i nadaną dla siebie osadę, która w placu na budowlą i na ogrodzie zawiera półtora morga miary chełmińskiej.
3.
Osady te pierwszym abywcom nadawane będą bez opłaty wkupnego, z obowiązkiem jednakże zabudowania ich w przeciągu najdalej lat 2.
4.
Ponieważ osady te na wieczny czynsz nadane będą, wolno przeto będzie każdemu nabywcy i sukcesorom zarządzić nimi podług woli własnej bez innych zastrzeżeń, jak tylko które niżej są uczynione.
5.
Czynsz roczny ustanowionym jest ostatecznie na złp 10 od morga chełmińskiego, co czyni od jednej osady l ½ morga zawierającej złp 15.
6.
Czynsz ten po upłynieniu 6 lat wolnych ma być regularnie w miesiącu listopadzie każdego roku do kasy miejskiej opłacanym.
7.
Przy sprzedaży lub ustąpieniu osady żaden 10-ty grosz wymaganym nie będzie, lecz kupujący lub nowo nabywający obowiązanym tylko zostaje opłacić tylko do kasy miejskiej za przepisanie prawa na jego osobę pod tytułem laudemii jednoroczny czynsz, czyli od osady złp 15.
8.
Sukcesorowie w prostej linii nawet od tej opłaty są wolnymi.
9.
Każdy z nowo osiadających zagranicznych fabrykantów obowiązanym jest osadę nadaną najdalej w dwóch latach podług obrysu rządowego zabudować, a to pod utratą prawa nabytego.
10.
Budowle na teraz dla braku materiałów cegielnianych stawiane być mogą z drzewa, lecz zawsze na podmurówku i pod dachówką, później skoro cegielnia miejska ukończoną zostanie, budowle przynajmniej w pryncypalniejszych 'ulicach murowane być muszą.
11.
Pierwszym nowo osiadającym zagranicznym fabrykantom dla odbudowania swych osad drzewo potrzebne na domy mieszkalne z najbliższych borów rządowych bezpłatnie wydane będzie.
12.
Co do cegły, ta z cegielni miejskiej tylko podług wyłożonych kosztów na fabrykacją będzie sprzedawaną, a cena jej za 1000 pięciu talarów przenosić nie będzie.
13.
Każdemu z nowo osiadających zagranicznych fabrykantów sukiennych zapewniają się lata wolne.
14.
Dobrodziejstwo to rozciągać się będzie do lat 6, tak jak jest dla wszystkich cudzoziemców postanowieniem rządu zapewnione.
15.
Przez ubieg lat 6 nowo osiedli wolnymi są od wszelkiego rodzaju ciężarów publicznych, podatków, posług i nawet czynszu gruntowego.
16.
Podlegać jedynie będą podatkowi konsumpcyjnemu, gdy przez uwolnienie od tego szkodliwe zamieszanie nastąpić by mogło.
17.
Gdy osada sukiennicza na gruntach folwarcznych w części jednej, a w drugiej na gruntach miejskich jest założona, a grunta te na place i ogrody są podzielone i tym sposobem zmieniają naturę gruntów ornych, przeto nowa osada z placów i ogrodów podatkowi furażowemu podlegać nie będzie.
18.
Osiadający zagraniczni fabrykanci używać będą tych samych przywilejów i praw, jakie służą dawnym mieszkańcom m. Zgierza tak co do użytku z propinacji miejskiej, pastwiska, jako i innych dobrodziejstw z zachowaniem praw krajowych.
19.
Z powodu że nowa osada znaczną część zajmuje gruntów ornych, a dla powiększonej liczby mieszkańców pastwiska dziś miastu służące okazać się mogą niedostarczającymi, territorium miasta przyzwoicie ograniczonym, a przy tej okazji pastwiska, ile miejscowość dozwoli, proporcjonalnie powiększone będą.
20.
Równie służyć będzie nowo osiadającym prawo wolnego wrębu w boru miejskim z zastosowaniem do urządzeń administracyjnych i przepisów gospodarstwa leśnego.
21.
Między przybyłymi fabrykantami ustanowionym będzie cech sukienniczy podług egzystujących przepisów krajowych.
22.
Towarzystwo strzeleckie może być urządzone z zastosowaniem się do powszechnego prawa, ale przez rząd jako prywatne uważane będzie.
23.
Całemu cechowi sukienniczemu na urządzenie folusza odstąpionym będzie młyn rządowy zaraz przy nowej osadzie stojący.
24.
Dla folusznika, podobnie jak dla innych, osada przeznaczoną i nadaną będzie.
25.
Z młyna na folusz oddanego opłaconym będzie przez cech czynsz roczny do kasy miejskiej, który podług teraźniejszej intraty ustanowionym będzie.
26.
Zarządzenie i zawiadywanie folusza, ustanowienie folusznika zostawia się samemu cechowi.
27.
Na pierwsze urządzenie folusza potrzebne drzewo wydanym będzie bezpłatnie z borów rządowych.
28.
W późniejszym czasie jednakże utrzymanie budowli tej już należeć będzie do cechu.
29.
Na wystawienie domu na wagi również na raz pierwszy drzewo bezpłatnie udzielone będzie.
30.
Urządzenie tej wagi i oznaczenie opłaty zostawia się cechowi do jego własnego użytku.
31.
Kanon tylko umiarkowany na rzecz kasy miejskiej za umową z cechem oznaczonym zostanie.
32.
Na kościół ewangelicki w nowej osadzie, równie jak na osadę dla pastora, wyznaczonym zostanie potrzebny grunt i drzewo na pierwsze wystawienie budowli bezpłatnie udzielone będzie.
33.
Wedle istniejących postanowień rządu przybywający z zagranicy rzemieślnicy wraz z dziećmi za granicą urodzonymi, a do kraju sprowadzonymi, są od popisu wojskowego wolnymi.
34.
Dzieci wszakże w kraju spłodzone uważać się będą za krajowców i wedle istniejących praw w tym tylko przypadku wolnymi od wojska być mogą, jeżeli udowodnią, iż są jedynakami lub jeżeli pożytecznego wyuczyli się rzemiosła.
35.
Wszyscy nowo osiedli, skoro złożą przysięgę wierności, nabędą praw obywatelskich i mieć będą udział w reprezentacji politycznej.
36.
Ze zaś nowa osada pod jednym burmistrzem zostawać będzie, przeto od liczby radnych zawsze połowa z nowej osady wybraną będzie.
37.
Gdy m. Zgierz posiada przywilej na 12 jarmarków, przeto za urządzeniem nowej osady 6 z tych przeniesionych będzie tamże.
38.
Skoro osada podniesie się, dla załatwienia fabrykantom korespondencji będzie w m. Zgierzu ustanowiona konna poczta.
39.
Żadnemu Żydowi nie będzie wolno w nowej osadzie ani mieszkać, ani posiadłości jakiej nabywać.
40.
Na przyszłość żadnemu Żydowi w całym m. Zgierzu nie będzie wolno trudnić się szynkiem, fabrykacją lub handlem trunków. Żydzi, którzy dziś tym zarobkiem już trudnią się, przy nim pozostaną, nowemu zaś żaden już więcej konsens wydany mnie będzie.
41.
Do wszystkich tych dobrodziejstw powyżej dla sukienników zapewnionych mieć będą równe prawo zagraniczni farbiarze i postrzygacze.
42.
Liczba postrzygaczów nigdy ograniczoną nie będzie. Co do farbierzy, tym po upłynnieniu lat swobody dla najpierwszej farbierni zapewnionych również bez ograniczenia osiadać będzie wolno.
43.
Wolno będzie przybywającym sprowadzić aptekarza i doktora, którzy, jeżeli będą zagraniczni i wykwalifikują się z posiadanej nauki, również mieć będą nadane posady pod tymiż innymi, co wyżej dobrodziejstwami.
44.
Powyższe dobrodziejstwa i swobody dla m. Zgierza zapewnione, również także i do innych miast rządowych na urządzenie osad sukien-niczych przeznaczonych, jako to: do m. Łodzi, Dąbia, Przedcza i Gostynina, przy podobnych stosunkach rozciągnionymi zostaną.
II. W szczególności zaś
Co do j. p. Viertel, Saenger i Teske, imieniem rządu i na zasadzie bezpośredniej decyzji j. o. namiestnika królewskiego z daty 28 m. b. zapewniają się następne dobrodziejstwa.
Ponieważ j. p. Viertel, Saenger i Teske obowiązują się odmurować i założyć znaczną farbiernię, przeto mieć będą nadane na tąż fabrykę prawo swobody na lat 9.
Lata swobody liczyć się będą od zupełnego ukończenia budowli farbierskich, które w 2 latach wystawić przyrzekli, tym zaś sposobem lata swobody dopiero z r. 1832 upłyną.
Dobrodziejstwo lat swobody w tym sposobie ma być rozumianym, iż w Zgierzu w czasie tym innej farbierni założyć się nie będzie wolno, sukiennikom wszakże zostawiona jest wolność farbowania sukien, gdzie im się podoba.
J. p. Viertel, Saenger, Teske wolno jest sprowadzić do kraju wszelki ich ruchomy majątek, warsztaty sukiennicze i farbiarskie, niemniej zapasy sukien i wełny, i od czego wszystkiego płata cła od nich wymaganą nie będzie, atoli w tej ilości, jaką do protokołu osobnego podadzą, w którym oraz czas i komora oznaczoną być ma, aby stosowny paszport mógł być udzielonym i potrzebny rozkaz do komory celnej mógł być wydanym.
Dla braku materiałów cegielnianych budowle farbierskie mogą być na teraz z drzewa stawiane, do czego drzewo z borów rządowych bezpłatnie wydane będzie. Budowle te jednakże zawsze na podmurówku stawiane i pod dachówką kryte być mają.
W przyszłości atoli j. p. Viertel, Saenger i Teske obowiązują się odmurować rzeczone budowle, do czego im cegła z cegielni miejskiej wedle teraźniejszej ceny oznaczonej daną będzie.
Powyższe warunki i dobrodziejstwa przyjmują z wdzięcznością j. p. Viertel, Saenger i Teske, a pod tymi:
1) biorą najprzód z wyznaczonych osad 8 pod nr 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153 na założenie farbierskich budowli,
2) obowiązują się następnie na tychże placach wystawić jeszcze w tym roku: farbiernię na 60 łok. długości, postrzygalnią na 60 łok. długości, suszarnią na 80 łok. długości.
W następnym zaś roku obowiązują się wystawić drugą postrzygalnią .na 60 łok. i dom mieszkalny na 75 łok. długości.
Kupiec zaś Viertel bierze na siebie 4 osady pod nr 171, 172, 173, 174 położone, a na tych obowiązuje się wystawić dom handlowy i budowę tę jeszcze w tym roku rozpocząć, i takową w przyszłym roku niezawodnie ukończyć.
Prócz tego obowiązują się ciż panowie w następnych latach zrobić próbę, czyliby uprawa roślin wajd i rotha zwanych w naszym kraju nie udała się, a wtenczas przyrzekają założyć fabrykę farb z tychże roślin.
Powyższa umowa została z obu stron własnoręcznie podpisaną.
Przed podpisem powtarza się poprawiony punkt na stronie 8: j. p. Viertel, Saenger i Teske wolno jest sprowadzić do kraju wszelki ich ruchomy majątek, warsztaty sukiennicze i zapasy sukna, i wełny, od czego wszystkiego podług decyzji j. o. namiestnika królewskiego żadna opłata cła wymaganą nie będzie, atoli dobrodziejstwo to tylko do tej ilości zapasów służy, jako osobnym protokołem zadeklarują, w którym oraz czas i komorę celną oznaczyć powinni, aby stosowny paszport mógł być onymże udzielonym i rozkaz do komory celnej mógł być wydanym. Carl Gottiieb Saenger, Johann Heinrich Teske, Johann Georg Viertel. Powyższy układ na zasadzie decyzji j. o. księcia namiestnika królewskiego do 28 marca rb. i w moc upoważnienia radcy stanu prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego w dn. 23 marca nr 2598/14463 i 28 marca rb. nr 15328/15336 zawarty, z strony rządu i w imieniu rzeczonego radcy stanu prezesa Komisji Wojewódzkiej podpisuję.
Witkowski, komisarz wojewódzki Wydziału Administracyjnego przy Komisji Województwa Mazowieckiego.
APŁ, Akta m. Łodzi, sygn. 5397a, k. 14 - 19, kopia. Wyd. Bandurka, Żródla, s. 28-35.
Umowa Zgierska 